Cmentarz żydowski w Brzesku Jewish cemetery in Brzesko

Pomnik na starym cmentarzu żydowskim w Brzesku

foto: Anna Brzyska

Wobec całkowitego zapełnienia tej nekropolii, w XIX w. powstał nowy cmentarz, położony przy ul. Czarnowiejskiej. Dokładna data założenia cmentarza nie jest znana. Niektórzy badacze podają 1846 r., choć dacie tej zdają się przeczyć macewy datowane na wcześniejsze lata.

Na cmentarzu zachowało się kilkaset macew. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek pochodzi z 1823 lub 1824 r. i upamiętnia kobietę o imieniu Itel. Najmłodszy grób znajduje się tuż przy wejściu, w miejscu pochówku zmarłej w dniu 10 kwietnia 1960 r. Jadwigi Ziarneckiej (Sali Ebenholz), córki Herza (Henryka) Ebenholza i Reginy z domu Knobloch. Prawdopodobnie pod koniec 1974 r. lub na początku 1975 r., w związku z planami likwidacji cmentarza, władze wezwały rodzinę J. Ziarneckiej do ekshumacji zwłok i przeniesienia ich na cmentarz komunalny. Przeciwko tym planom zaprotestował Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego.

Zachował się też charakterystyczny dla cmentarzy żydowskich podział na kwatery męskie i żeńskie. Groby kobiet znajdują się po lewej stronie cmentarnej alei, groby mężczyzn - po prawej.

Podczas I wojny światowej w obrębie cmentarza powstał cmentarz wojskowy nr 275, na którym pochowano 21 żołnierzy armii Austro-Węgier.

Cmentarz w Brzesku w 1942 r. (fotografia ze zbiorów Janiny Kaczmarowskiej)

Cmentarz w Brzesku w 1942 r. (autor nieznany, fotografia ze zbiorów Janiny Kaczmarowskiej)

Liczne nagrobki to symboliczne mogiły ofiar Zagłady. W 1947 roku z inicjatywy A. Grunberga oraz S. Bransdorfera wzniesiono pomnik, upamiętniający około 200 Żydów, zamordowanych przez Niemców w dniu 18 czerwca 1942 roku.

W północno-zachodniej części cmentarza, na końcu głównej alei, znajdują się dwa ohele . W pierwszym z nich, odbudowanym w latach 60-tych XX w., pochowano brzeskich cadyków oraz ich żony. Wewnątrz znajdują się trzy polichromowane macewy. Nagrobek zwieńczony u góry płaskorzeźbionym orłem to macewa Arie Lejbusza Lipszyca syna Chaima Aszera, zmarłego w 1846 r. założyciela dynastii cadyków z Brzeska, zięcia Mosze Teitelbauma z Ujhely. Arie Lejbusz Lipszyc był chasydzkim rabinem w Krzeszowie, Biłgoraju, Sieniawie i Wiśniczu. Jego duchowym nauczycielem był słynny Jakow Icchak Horowitz, zwany "Widzącym z Lublina". Był autorem trzech opracowań o treści religijnej, między innymi dzieła zatytułowanego Arie z rodu wspaniałego. Na jego grobie potomni wyryli epitafium o następującej treści: "Tu pochowany czcigodny admor, mistrz, gaon, biegły w jawnym i tajemnym, Arie z rodu wspaniałego, wielki wśród swego ludu, przywódca narodu, światłość czysta, przywódca wszystkich synów wygnania, mąż boży, święty, sprawiedliwy, podpora świata. W świetle jego mądrości zostało wyjawione wszystko, co było ukryte. Nasz nauczyciel, pan i mistrz Arie Lejbusz, syn sprawiedliwego naszego nauczyciela, pana i mistrza Chaima, pamięć sprawiedliwego niech będzie błogosławiona. Wzniósł się do nieba w czwartek 17 miesiąca tewet 606 roku według krótkiego rachunku. Niech dusza jego związana będzie w węzełku życia".

Macewa zwieńczona wizerunkiem korony i lwów to płyta nagrobna zmarłego w 1855 r. Meszulama Zalmana Jehonatana syna Arie Lejbusza. Również i tu możemy zacytować tłumaczenie epitafium: "Tu pochowany. Lamentujcie nad naszą nagłą stratą. Rozkosz oczu, admor, pan wielki gaon, przenikliwy i pobożny mędrzec, sławny czynami sprawiedliwymi, nasz nauczyciel Meszulam Zalman Jehonatan, syn pana, gaona świętego, naszego nauczyciela Arie Lejbusza, pamięć błogosławiona na życie w świecie przyszłym, przewodniczący sądu rabinackiego tutejszej gminy. Zmarł 2 dnia nowego miesiąca elul 615 roku"

Trzecią z zachowanych stel ozdobiono symbolem lwa i jelenia adorujących Torę. Jest to nagrobek Tobiasza syna Meszulama, zmarłego w 1912 r., który "dzielny jak lew (....), wzniósł się nieba szybko jak jeleń".

W połowie lat 90-tych XX w. dzięki zaangażowaniu Sendera Waksmana i rodziny Eisenów z Nowego Jorku na cmentarzu wzniesiono drugi ohel. Chroni on groby zmarłego w 1938 r. Efraima Templera, prowadzącego za życia brzeski dom modlitwy przy ul. Krótkiej; jego ojca Barucha syna Pinchasa; stryja Abrahama Eliezera syna Pinchasa, pełniącego w Brzesku funkcję szamesa; oraz dziadka Pinchasa Templera.

Z inicjatywy rabina Mendla Reichberga wykonane zostały prace porządkowe, a dzięki finansowemu wsparciu ze strony lokalnych władz naprawiono mur cmentarny. W 2017 r. i 2018 r. na zbiorowych grobach ofiar Zagłady ustawiono dwa pomniki, ufundowane przez potomków brzeskich Żydów, mieszkańców miasta i Instytut Pamięci Narodowej.

Cmentarz znalazł się w spektrum zainteresowania Iwony Zawadzkiej z Muzeum im. St. Fischera w Bochni, która cmentarzowi poświęciła kilka swoich publikacji, między innymi książkę Cmentarz żydowski w Brzesku . W ostatnich latach cmentarzem zajmuje się także Anna Brzyska - działaczka społeczna z Brzeska, prowadząca m.in. stronę "Przywracanie pamięci o żydowskiej społeczności Brzeska". Okresowo prace porządkowe wykonują uczniowie z miejscowych szkół. Spis zachowanych nagrobków znajduje się na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich.

Teren cmentarza jest ogrodzony kamiennym murem. Klucze do bramy oraz oheli udostępnia p. Zdzisław Martyna (tel. 500 094 339).

tekst: K. Bielawski
Bibliografia:
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Relacje. Zeznania ocalałych, sygn. 301/3286,
Relacja L. Epsztajna, 02.11.1948.
Dyba O., Marcinek R., Brzesko, [w:] Województwo małopolskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
I. Zawidzka, Cmentarz żydowski w Brzesku, Brzesko 2001.
M. Wodziński, Groby cadyków w Polsce. O chasydzkiej literaturze nagrobnej i jej kontekstach, Wrocław 1998.

foto: Krzysztof Bielawski

foto: Artur Cyruk

nagrobki na cmentarzu żydowskim w Brzesku

foto: Artur Cyruk

Najmłodszym grobem jest mogiła zmarłej w dniu 10 kwietnia 1960 roku Jadwigi Ziarneckiej

foto: Artur Cyruk

foto: Barbara Bajarka

Poszukujemy wszelkich informacji o tym cmentarzu: jego historii, wyglądzie przed wojną i po jej zakończeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajdujących się poza cmentarzem.
Korespondentom gwarantujemy dyskrecję.

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.