Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
INOWROCŁAW

Pierwszy znany cmentarz żydowski w Inowrocławiu powstał przypuszczalnie w XV wieku, w okresie początków osadnictwa żydowskiego w mieście. Nekropolię założono przy obecnej ul. Studziennej, jej obszar wynosił 11.824 metry kwadratowe. Przed wybuchem drugiej wojny światowej na cmentarzu znajdował się nagrobek pochodzący z 1591 roku, upamiętniający zmarłego o imieniu Izrael. Wiele informacji o tym cmentarzu zawdzięczamy wydanemu w 1939 roku opracowaniu autorstwa S. Simona Żydzi inowrocławscy w czasach Księstwa Warszawskiego 1807-1815: "Według szkicu z trzeciego października 1789, obszar cmentarza wynosił w tym czasie trzy morgi (miary magdeburskiej). W r. 1791 rząd pruski zatwierdził kahał inowrocławski jako właściciela obszaru tego cmentarza. Z biegiem czasu cały cmentarz pokrył się gęsto grobami i trzeba było pomyśleć o powiększeniu go przez wzięcie w dzierżawę przylegających do cmentarza obszarów. W tym celu zawarł kahał inowrocławski 16 października 1814 roku umowę z Ekonomią Inowrocławską u notariusza powiatu inowrocławskiego Bonawentury Jaroszewskiego. Na mocy tej umowy kahał inowrocławski wziął w wieczystą dzierżawę obszar służący za drogę oddzielającą ogród, który należał do Ekonomii Inowrocławskiej, od rowu przebiegającego tuż pod murem cmentarza żydowskiego. Wydzierżawiony obszar wrzynał się wydłużonym, wąskim klinem między wspomniany ogród, a rów cmentarny posiadał 72 łokcie długości, a w najszerszym miejscu tylko 3 łokcie szerokości. Kahał zobowiązał się płacić dziesięć kop złotych polskich każdy złoty po trzydzieści groszy polskich rachując tytułem dzierżawnego rocznie. W ogólnym krajobrazie tego historycznego cmentarza żydowskiego uderza charakterystyczna jednakość nagrobków sporządzonych ze zwykłego polnego kamienia. Wywołuje to zwłaszcza w centralnej, najstarszej dzielnicy cmentarza, nastrój spokoju i powagi, odpowiadającej miejscu wiecznego spoczynku. Jeżeli jednak nagrobki wysoce dla miasta i dla gminy zasłużonych rodzin, jak rodziny Levych, Salomonsonów, oraz niektórych rabinów, wyróżniają się rozmiarami i stylem spośród swego otoczenia, to przecież pozostają one w ramach ogólnego krajobrazu cmentarnego tworząc niejako jego dekorację.

S. Simon wspomina o jeszcze jednym miejscu pochówku: "Za czasów Księstwa Warszawskiego znajdował się w Inowrocławiu przy murze miejskim, w sąsiedztwie szpitala żydowskiego jeszcze jeden cmentarz żydowski, na którym jednak od niepamiętnych czasów nie chowano już więcej umarłych. Dopiero władze pruskie zwróciły w r. 1817 baczniejszą uwagę na to opuszczone cmentarzysko i wezwały ewentualnych właścicieli tego "opustoszałego placu", by zgłosili do niego swe pretensje. Na to wezwanie zgłosili się starsi kahału inowrocławskiego i wyjaśnili, że obszar ten służył przed przeszło stu laty za cmentarz pomocniczy podczas wielkiej epidemii cholery, która wtedy grasowała w Inowrocławiu. Epidemia ta miała wówczas pochłonąć tyle ofiar, że kahał inowrocławski w obawie by na już wtedy gęsto pokrytymi grobami cmentarzu gminnym nie zabrakło miejsca, postanowił grzebać zmarłych na tę epidemię na tym ad hoc zaimprowizowanym, pomocniczym cmentarzu. Rozmiary tego dziś już nieistniejącego cmentarzyska wynosiły: sto stóp długości i siedemdziesiąt jeden stop szerokości".

Pod koniec XIX wieku gmina żydowska w Inowrocławiu zorganizowała nowy cmentarz, przy obecnej ul. Marcinkowskiego, tuż obok cmentarza ewangelickiego. Cmentarz zajął łączną powierzchnię 20.400 metrów kwadratowych. Przy wejściu wzniesiono budynki, mieszczące dom przedpogrzebowy, wozownię i mieszkania grabarza. Pierwszy pogrzeb - rabina Michaela Karingera - miał miejsce 26 grudnia 1886 r. O tym, jak wyglądał ten cmentarz, wiemy dzięki archiwalnej fotografii, udostępnionej przez dr. Yorama Gruenspana. Widać na nim tradycyjne macewy, obeliski oraz secesyjne konstrukcje, składające się z artystycznie kutych metalowych ogrodzeń z tablicami epitafijnymi. Wszystkie utrwalone na zdjęciu nagrobki posiadały inskrypcje w językach hebrajskim i niemieckim.

Inowrocław - żydowski nagrobek
Cmentarz żydowski w Inowrocławiu (zdjęcie z kolekcji Yorama Gruenspana)

W czasach Zagłady oba cmentarze zostały zdewastowane na polecenie Niemców. Wyrwane z grobów pomniki posłużyły do utwardzania ulic i prac budowlanych.

23 sierpnia 1957 roku Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Inowrocławiu przyjęło uchwałę o zamknięciu obu cmentarzy. W dołączonej dokumentacji podano ich powierzchnię i lata ostatnich pochówków (cmentarz przy ul. Staszica - 1,17 ha, 1898 rok; cmentarz przy ul. Marcinkowskiego - 2,04 ha, 1938 rok). W następstwie uchwały Minister Gospodarki Komunalnej podpisał 31 stycznia 1964 roku zarządzenie o zamknięciu cmentarzy. Stary cmentarz przeznaczono na ogródki działkowe, na terenie nowego cmentarza urządzono cmentarz komunalny.

Jesienią 2010 r. część macew wydobyto podczas prac remontowych na Skwerze Obrońców Inowrocławia. Kolejną partię macew odzyskano w lipcu 2011 r. z placu przy III Liceum Ogólnokształcącym. W 2012 r. na cmentarzu przy ul. Marcinkowskiego powstało lapidarium. Kilkadziesiąt fragmentów macew zostało przytwierdzonych do muru, około stu innych ułożono poziomo po jego bokach. Na pomniku umieszczono tablicę z napisem: "Żydzi mieszkali w Inowrocławiu od XIV w., z czasem wywierając znaczny wpływ na życie miasta, współtworząc jego historię i wzbogacając kulturę. Wznosili fabryki, zakłady lecznicze i okazałe kamienice, a wielka synagoga należała do najpiekniejszych w Polsce, stanowiąc dowód duchowej i materialnej siły tej społeczności. Największe zasługi poniosły pokolenia rodziny Levych, zwłaszcza Michael (1808-1879), pionier industrializacji zachodnich Kujaw. Podczas II wojny światowej niemieccy okupanci wymordowali większość spośród nich i zniszczyli niemal wszystkie materialne ślady żydowskiej kultury. Zburzono cmentarze, a kamienne macewy wykorzystano do utwardzania chodników i placów. Niechaj to lapidarium pozwoli zachować pamięć o Tych Synach Izraela, którzy tutaj żyli, pracowali i umierali przyczyniając się w istotny sposób do ukształtowania współczesnego oblicza Inowrocławia".

W 2023 r. lapidarium rozbudowano, eksponując kilkaset macew i ich destruktów, które od lat były zmagazynowane na podwórzu starostwa. Cmentarz można odwiedzać od poniedziałku do piątku w godz. 10.00-16.00, w niedziele od godz. 10.00 do 13.00.

Częściowy spis zachowanych nagrobków jest dostępny na stronie https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/i/290-inowroclaw/115-pamiec-w-kamieniu/14145-nowy-cmentarz-zydowski-w-inowroclawiu-ul-marcinkowskiego.

tekst & zdjęcia: Krzysztof Bielawski
współpraca: Romuald Szymański, Dariusz Mielcarek

Źródło:
AAN, Minsterstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/27, Decyzje o zamknięciu cmentarzy
i przeznaczeniu ich na inny cel w woj. bydgoskim.
Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen; nach gedruckten und ungedruckten Quellen, Koschmin-Bromberg 1904.
Łaszkiewicz T., Żydzi w Inowrocławiu w okresie międzywojennym (1919-1939), Inowrocław 1997
.

Cmentarz przy ul. Marcinkowskiego
Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski
Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski
Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski
Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski
Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski Inowrocław - nowy cmentarz żydowski
Macewy składowane przy siedzibie Starostwa
Inowrocław - macewy składowane przy siedzibie Starostwa Inowrocław - macewy składowane przy siedzibie Starostwa Inowrocław - macewy składowane przy siedzibie Starostwa Inowrocław - macewy składowane przy siedzibie Starostwa
Inowrocław - macewy składowane przy siedzibie Starostwa Inowrocław - macewy składowane przy siedzibie Starostwa Inowrocław - macewy składowane przy siedzibie Starostwa Inowrocław - macewy składowane przy siedzibie Starostwa
Macewy przy ul. Narutowicza
Inowrocław - macewy przy ul. Narutowicza Inowrocław - macewy przy ul. Narutowicza Inowrocław - macewy przy ul. Narutowicza Inowrocław - macewy przy ul. Narutowicza

Poszukujemy wszelkich informacji o tych cmentarzach: historii, wyglądzie przed wojną i po jej zakończeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajdujących się poza cmentarzami..
Korespondentom gwarantujemy dyskrecję.

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe jest wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.

strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas