Cmentarz żydowski w Jedwabnem jest oddalony około 500 m na północny wschód od centrum miasta, znajduje się przy ul. Ignacego Krasickiego. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjną numer 200701 4.0001.646, na planie zbliżonym do trapezu równoramiennego, o powierzchni 12964 m kw.

Cmentarz powstał prawdopodobnie w drugiej połowie XVIII w. Był wzmiankowany w aktach lustracji parafii katolickiej w 1781 r. ("szkoły żydowska publiczna w Jedwabnym i mogiłki niedaleko kościoła w borku, na co wszystko żadnego prawa ani pozwolenia nie mają"). W latach 60. XIX w. powierzchnię cmentarza powiększono. Wiadomo, że przed wojną cmentarz był ogrodzony niewysokim parkanem, bramę wieńczyły Tablice z Przykazaniami.

Podczas pogromu 10 lipca 1941 r. w stodole znajdującej się w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza grupa mieszkańców miasta i okolicznych miejscowości spaliła jedwabieńskich Żydów. Dokładna liczba ofiar pozostaje nieznana.

Cmentarz co najmniej dwa razy był miejscem walk. Po raz pierwszy w czerwcu 1941 r., kiedy według zeznań złożonych w 2002 r. przez jednego ze świadków śledztwa w sprawie mordu na ludności żydowskiej: "było trochę strzelaniny, bo trochę Ruskich broniło się na żydowskich mogiłkach". Po raz drugi do walk doszło 23 stycznia 1945 r., podczas ofensywy Armii Czerwonej. Już między czerwcem a wrześniem 1944 r. we wschodniej części cmentarza Niemcy wykopali okopy w kształcie linii łamanej. Na polu przylegającym do cmentarza od strony północnej ustawili działa przeciwlotnicze. Relikty transzei, obecnie w postaci płytkich zagłębień, są wciąż widoczne na cmentarzu.

Cmentarz uległ daleko posuniętej dewastacji. Część nagrobków użyto do budowy muru kwatery żołnierzy niemieckich z I wojny światowej. Według wypowiedzi pragnącego zachować anonimowość mieszkańca Jedwabnego, cmentarz został zniszczony przez okoliczną ludność: "To nie byli Niemcy, to byli nasi. Kamienie z grobów brali na budowę murów i chlewów. Ogrodzenie było jak na naszym cmentarzu i też zostało rozebrane".

Według szacunkowych danych, w obrębie cmentarza znajduje się kilkadziesiąt nagrobków w różnym stanie zachowania, z których najstarsze zidentyfikowane datowane są na 1836 i 1847. Są to macewy wykonane z polnych kamieni granitowych, z inskrypcjami pisanymi wyłącznie w języku hebrajskim. Do 2022 r. teren porastały gęste zarośla, w porze wegetacji znacznie utrudniające dostęp. Granice cmentarza są czytelne dzięki reliktom oryginalnego muru, powojennemu ogrodzeniu z siatki oraz murowi z kamiennych bloków, zbudowanemu w 2001 r. wzdłuż południowej krawędzi cmentarza.

W 2001 r. w południowo-zachodnim narożniku cmentarza ustawiono stylizowany na macewę pomnik, z napisem w językach polskim i hebrajskim: "Cmentarz żydowski w Jedwabnem, założony w XIX wieku. Miejsce wiecznego spoczynku Żydów z Jedwabnego i okolic. Groby Żydów zamordowanych 10 lipca 1941. Cześć ich pamięci!".

W latach 2021-2022 z inicjatywy Kamila Mrozowicza z Białegostoku, grupa wolontariuszy porządkowała cmentarza. Pod koniec 2022 r. Narodowy Instytut Konserwacji Zabytków we współpracy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego wykarczował teren cmentarza.

Właścicielem cmentarza jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa podlaskiego.

tekst & zdjęcia: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AGAD, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, sygn. 190/1814, Akta tyczące się gminy żydowskiej
w Jedwabnem w województwie augustowskim.
Grzybowski M. M., Katolickie kaplice dworskie oraz miejsca kultu innowierców na Mazowszu w drugiej połowie XVIII wieku: materiały źródłowe z wizytacji kościelnych, [w:] Studia Płockie, nr. 4, Płock 1986.
Ignatiew R. I., Postępowanie o umorzeniu śledztwa [online] http://ipn.gov.pl/ftp/pdf/jedwabne_postanowienie.pdf [dostęp: 03.04.2021].
Kułak A., Ryżewski G., Jedwabne, [w:] Województwo podlaskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.