Żydzi w Mińsku Mazowieckim posiadali dwa cmentarze. Najstarszy z nich powstał poza obszarem zabudowanym, na północno-zachodnim skraju miejscowości, w rejonie obecnych ulic Kazikowskiego (dawnej ul. Długiej), Zawiszy, Małej i Wyszyńskiego. W jego sąsiedztwie, od strony północnej, znajdował się cmentarz ewangelicki.

Cmentarz założono prawdopodobnie na początku XIX w., według Eleonory Bergman nie później niż około 1822 r. Pod koniec XIX w. zajmował działkę na planie zbliżonym do kwadratu, o powierzchni 0,8 ha i był otoczony murem. Prawdopodobnie w latach 70. został zamknięty, a sporadyczne pochówki miały odbywać się na nim do 1883 r. W tym samym okresie zamknięto także cmentarz ewangelicki. Oba fakty można łączyć z wykorzystaniem powierzchni grzebalnej oraz budową w latach 1866-1867 linii Kolei Warszawsko-Terespolskiej, która przyczyniła się do ekspansji zabudowy miasta w kierunku zachodnim.

W 1923 r. do magistratu Mińska Mazowieckiego wpłynęło pismo właścicieli posesji przy ul. Górnej-Przejazd, którzy uskarżali się na blokowanie komunikacji przez cmentarz żydowski. W ich opinii nieużytkowany od około 40 lat cmentarz "nie dość, że zaburza ruch pieszych, którzy zmuszeni są nadkładać kilkanaście do kilkudziesięciu kroków ulicą Sewerynów, ale, co najgorsze, owi piesi również wybierają inną nielegalną drogę, która wiedzie przez nasze posesje".

Brak bliższych informacji o późniejszej historii obiektu. Na początku lat 60. XX w. na cmentarzu zbudowano szkołę, obecnie Zespół Szkół Ekonomicznych przy ul. Kazikowskiego 18. Wszelkie naziemne ślady nagrobków, muru oraz granice cmentarza uległy zatarciu.

Właścicielem działki jest Powiat Miński. Obiekt nie posiada Karty cmentarza, nie jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz wojewódzkiego rejestru zabytków nieruchomych. W 2021 r. w ramach projektu "Bliscy i oddaleni" w chodniku przy ul. Kazikowskiego umieszczono płytę z napisem: "Stary cmentarz żydowski. 2 poł. XVIII w. - k. XIX w. Istniał do 1945 r.".

Drugi cmentarz powstał poza obszarem zabudowanym, "przy drodze na Targówek", na działce znajdującej się pomiędzy obecnymi ulicami Dąbrówki i ul. 1 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego "Warszawa".

Dozór bóżniczy w Mińsku Mazowieckim podejmował starania o utworzenie cmentarza już od 1873 r. Umowę zakupu gruntu od Seweryna hr. Doria-Dernałowicza podpisano 16 maja 1878 r. W komitecie do spraw urządzenia cmentarza znaleźli się Nochemke Kalina, L. Herszman, L. Juffa, M. Wysypka, I. Urbach, I. Perkal. Trudności budżetowe spowodowały, że dom przedpogrzebowy i mieszkanie stróża zbudowano dopiero po 1884 r. Wejście znajdowało się od strony północno-wschodniej.

W 1902 r. na cmentarzu pochowano cadyka Jakowa Perłowa, twórcę nowomińskiej dynastii chasydzkiej. Już w 1926 r. powierzchnia cmentarza była zapełniona grobami. Gmina żydowska otrzymała zgodę Urzędu Wojewódzkiego na jego poszerzenie o plac, który miał wystarczyć na kolejne 10 lat. Rok później, w wyniku przesunięcia granic Mińska Mazowieckiego, cmentarz znalazł się w obrębie miasta.

Podczas drugiej wojny światowej Niemcy dokonywali na cmentarzu egzekucji, między innymi 24 grudnia 1924 r. rozstrzelali na nim 218 osób. W styczniu 1943 r. pogrzebano ciała uczestników buntu w obozie mieszczącym się w Szkole Powszechnej im. M. Kopernika.

W czasie wojny rozpoczęła się dewastacja cmentarza, którą kontynuowano w kolejnych dekadach. W 1943 r. część macew wykorzystano do utwardzania podwórek we wsi Karolina. Cmentarz był zaśmiecany i profanowany. Na cmentarzu uprawiano ziemniaki. Cegły z ogrodzenia miały posłużyć do budowy domu burmistrza Antoniego Jachacego.

Prawdopodobnie jednymi z ostatnich pochowanych byli Szmul Lew oraz [...] Ciesielski (według innych źródeł Jankiel Komorowski), zamordowani w Kałuszynie 12 lub 13 kwietnia 1945 r. Niewykluczone, że na cmentarzu pochowano także Rachelę Jabłonkę, zabitą 6 listopada 1946 r. w okolicach Kałuszyna.

Bandyckie bojówki mordują bezbronnych
Mińsk Mazowiecki (ŻAP). W piątek 13 kwietnia o 7-ej rano do mieszkania Żyda Lewa w Kałuszynie wpadło dwóch bandytów, którzy znęcali się nad Lewym i nad nocującym u niego Ciesielskim, poczym obu Żydów zastrzelili.
W pogrzebie bestialsko zamordowanych ofiar wzięła udział cała ludność żydowska
oraz przedstawiciele polskich partii politycznych, którzy potępili nikczemnych zbrodniarzy.
Szczególne wrażenie wywarło na wszystkich przemówienie sekretarza PPR ob. St. Dąbrowskiego.
"Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej" z 26.04.1945.

9 października 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza.

W 1965 r. z inicjatywy mińskich Żydów mieszkających we Francji i Izraelu w zachodniej części cmentarza wzniesiono pomnik nawiązujący kształtem do kielicha ofiarnego, z granitowymi tablicami z napisami w językach hebrajskim i polskim: "Pomnik ten poświęcony jest pamięci ludności żydowskiej Mińska Mazowieckiego i okolic w liczbie 5500 mężczyzn, kobiet i dzieci zamordowanych w latach 1939-1945 przez ludobójców hitlerowskich. Cześć ich pamięci". Na cokole pomnika wyryto napis: "Pomnik ufundowany przez ziomków z Francji, Polski i innych krajów. Proj. arch. Z. Kupniewski". Teren uporządkowano, ogrodzono siatką metalową na żelaznych słupkach z żelazną bramą. Wzdłuż ogrodzenia posadzono topole i żywopłot. Według Księgi Pamięci Mińska Mazowieckiego, odsłonięcie pomnika odbyło się 21 sierpnia 1967 r., w 25 rocznicę eksterminacji społeczności żydowskiej Mińska Maz.

W 1978 r. władze Mińska Maz w związku z planami zapewnienia dojazdu "do nowo wzniesionego osiedla domków jednorodzinnych, których budowa nie jest jeszcze zakończona ze względu na brak drogi", zajęły część fragment cmentarza o powierzchni 459 m kw. pod ulicę 1 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego "Warszawa". Jej budowę przewidziano w planie zagospodarowania przestrzennego, zatwierdzonego w 1974 r. Rozebranie ogrodzenia przyczyniło się do nasilenia dewastacji. Jeszcze w 1982 r. Naczelnik Miasta Zygmunt Dębowski informował o potrzebie zdobycia siatki metalowej o długości 80 m.

6 sierpnia 1982 r. Urząd Wojewódzki w Siedlcach wezwał władze Mińska Maz. do uporządkowania cmentarza. Do połowy września naprawiono bramę, zlikwidowano ślady palonych ognisk, wykoszono chwasty, przycięto drzewa i krzewy. W 1983 r. przeprowadzono remont pomnika ofiar Zagłady, wykonano ogrodzenie z siatki, usunięto śmieci i krzewy. Około 1986 r. nieznani sprawcy rozbili płyty na pomniku ku czci ofiar Zagłady.

W 1989 r. na zlecenie Urzędu Miejskiego Eleonora Bergman, Jan Jagielski, Elżbieta Zawistowska i Zbigniew Zawistowski sporządzili opracowanie Opis i inwentaryzacja fotograficzna ważniejszych nagrobków cmentarza żydowskiego w Mińsku Mazowieckim.

W 2007 r. dzięki staraniom osób związanych z Gminą Wyznaniową Żydowską w Warszawie wykonano spis danych osobowych z 675 nagrobków.

W 2016 r. podczas prac prowadzonych przez  Polską Grupę Energetyczną doszło do rozkopania grobów na skraju cmentarzu.

W latach 2016-2017 Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie przy wsparciu ESJF - European Jewish Cemeteries Initiative wykonała nowe ogrodzenie cmentarza.

Obecnie w obrębie cmentarza zachowało się około 500 nagrobków, z których najstarszy datowany jest na 1878 r., oraz pomnik ku czci ofiar Zagłady. W pobliżu pomnika znajduje się grób cadyka Jakowa z Mińska Maz. syna Szymona z Zawichostu, zm. 2 marca 1902 r. W dalszej części cmentarza zachowała się także macewa jego matki, zmarłej w 1883 r. Dwory Miriam córki Szloma Chaima z Kiejdan, potomkini Mordechaja z Lachowicz, Aszera ze Stolina, Aharona z Karlina, Szlomo z Karlina i Chachama Cwi z Amsterdamu. Spis macew jest dostępny na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich: https://cemetery.jewish.org.pl/list/c_14.

Według relacji okolicznych mieszkańców, w południowo-wschodniej części cmentarza znajdują się dwa nieoznakowane groby masowe z czasów wojny, widoczne jako rozległe zagłębienia powierzchni.

W ostatnich latach na cmentarzu prowadzone były doraźne prace porządkowe, wykonywane m.in. przez Justynę Jękalską i jej wolontariuszy oraz członków Zboru Kościoła Chrześcijan Baptystów w Mińsku Mazowieckim.

Właścicielem cmentarza jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie. Obiekt jest wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków nieruchomych.

Warto wiedzieć, że na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej 49/51 w kwaterze 57 znajduje się ohel Altera Izraela Szimona syna Jakowa Perłowa (1874-1932), cadyka z Mińska Mazowieckiego i Warszawy. Kliknij tu by zobaczyć zdjęcie jego ohelu.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski
Źródło:
Archiwum Państwowe w Siedlcach, Urząd Wojewódzki w Siedlcach, sygn. 1403/1330, Cmentarz żydowski
w Mińsku Mazowieckim.
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Relacje. Zeznania ocalałych, sygn. 301/4059, Relacja Fajgi Lewin.
Bergman E., Jagielski J., Zawistowska E., Zawistowski Z., Opis i inwentaryzacja fotograficzna ważniejszych nagrobków cmentarza żydowskiego w Mińsku Mazowieckim, [kps] Warszawa 1999.
"Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej" z 26.04.1945.
Dean M., Fishman S., Mińsk Mazowiecki, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933-1945, t. 2, cz. A: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, red. M. Dean, Bloomington 2012.
Gontarek A., Żydzi Mińska Mazowieckiego w latach 1918-1919, Lublin 2015.
Kosior K., Mińsk Mazowiecki, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.