W domu przedpogrzebowym mieszkał dozorca cmentarza. Gmina żydowska na tym stanowisku zatrudniała zawsze Polaka. Zajmował się on nie tylko dozorowaniem obiektu, ale także kopaniem grobów i transportem zmarłych konnym wozem. Skrajne pomieszczenie było przeznaczone na stajnię. W 1939 r. funkcję dozorcy pełnił Wawrzyniec Olesiński, który zajęcie to przejął po swoim ojcu. Jedno z pomieszczeń służyło czynnościom rytualnym - członkowie bractwa pogrzebowego Chewra Kadisza dokonywali tam obmywania zwłok. Do dziś zachował się kamienny stół służący do tego celu. Wodę czerpano ze studni znajdującej się obok bramy.

Ze względu na dramatyczne okupacyjne okoliczności nie da się ustalić, kiedy dokonano ostatnich pochówków. Latem 1940 roku na cmentarzu pochowano kilkunastu żołnierzy polskich wyznania mojżeszowego, poległych podczas kampanii wrześniowej. Ich szczątki zostały wcześniej ekshumowane z polowych grobów. Na pewno pogrzeby odbywały się w czasie okupacji aż do czasu likwidacji getta. Pogrzebani w tamtym okresie raczej nie doczekali się nagrobków. Jedynie trzy nagrobki noszą datę późniejszą niż 1939 r., w tym dwa zostały postawione już po zakończeniu wojny. Zmarłej w 1940 r. Rywce Wajcer pomnik wystawił jej mąż Abraham Wajcer. Podobnie zamordowaną w 1943 r. wraz z dwojgiem dzieci Tolę Zomberg upamiętnił mąż i ojciec. Z nagrobków mających "normalną, przedwojenną" formę tylko jeden ma datę z okresu okupacji, konkretnie z 1940 r.

W czasie drugiej wojny światowej cmentarz stosunkowo niewiele ucierpiał. Na szczęście okupanci nie wpadli na pomysł - jak to się stało w wielu miastach - wykorzystania macew jako materiału budowlanego, na przykład do utwardzania chodników. Został jedynie uszkodzony mur od strony północnej, ponieważ Niemcy testowali na nim ciężką broń strzelecką. Na kilku nagrobkach widnieją jakby ślady po uderzeniach pocisków. Obecnie z tamtej strony nie ma muru, lecz jedynie ogrodzenie z siatki drucianej, które oddziela cmentarz od ogródków działkowych. Pas szerokości około trzech metrów - gdzie nie ma grobów - został przyłączony do owych ogródków.

Dużo gorszymi od wojny okazały się dla cmentarza pierwsze powojenne dekady. Pozbawiony gospodarza i dozoru cmentarz stał celem złodziejskich wypraw, zwłaszcza od razu po wojnie. Prawie wszystkie nagrobki są wykonane z piaskowca, ale w latach trzydziestych zaczęto umieszczać inskrypcje na mocowanych do nich marmurowych płytach. Niemal bez wyjątku zostały one przez złodziei wyrwane i po przeszlifowaniu znalazły się na katolickich cmentarzach. Stąd najpóźniejsze nagrobki są dziś nieme. Jeden z kamieniarzy - w związku z tymi kradzieżami - stanął nawet przed sądem.

W pewnym okresie na cmentarzu najbardziej wyróżniał się grób zmarłego w 1934 r. rabina Icchaka Meira Lewenberga. Sama macewa była osłonięta tzw. ohelem, to jest małą budowlą przypominającą kapliczkę. Ohel stał jeszcze w latach pięćdziesiątych, zanim nie został stopniowo rozebrany przez złodziei. Obecnie pozostały po nim tylko skruszałe ceglane fundamenty.

Mimo tych strat i zniszczeń, na cmentarzu żydowskim w Pruszkowie zachowało się do dzisiejszego dnia wiele macew. Poza tym stoi na nim - odrestaurowany, o czym będzie niżej mowa - dom przedpogrzebowy. Całość jest ogrodzona, a brama zamknięta na kłódkę. Na tle porównań - zwłaszcza z miastami o zbliżonej wielkości, w których z reguły istniały większe i dużo starsze gminy żydowskie - Pruszków może się pochwalić lepszym od przeciętnego stanem zachowania żydowskiego dziedzictwa.

W domu przedpogrzebowym, po wyprowadzeniu się państwa Olesińskich, przez pewien czas mieszkali przypadkowi lokatorzy, a potem popadał on w coraz większą ruinę. Do dzisiejszego dnia rozpadłby zapewne całkowicie, gdyby nie przyszedł ratunek z Niemiec, konkretnie z powiatu Esslingen w rejonie Badeniu Wirtembergii, z którym Pruszków łączą partnerskie więzy. Od 1995 roku zaczęły się prace restauracyjne, prowadzone przez uczniów z dwóch niemieckich szkół zawodowych: Philipp-Matthaus-Hahnh-Schule z Nuertingen oraz Friedrich-Ebert-Schule z Esslingen. Pomagali im koledzy z pruszkowskiej "budowlanki" przy ul. Promyka. Inicjatywa wyszła ze strony kierownictwa powiatowego zarządu federacji organizacji młodzieżowych KJR (Kreisjugendring) w Esslingen. Współpraca odbywała się w ramach pozarządowej organizacji Polsko-Niemiecka Współpraca Młodzieży. Środki na sfinansowanie projektu pochodziły z trzech źródeł: PNWM, KRJ Esslingen oraz Miasta Pruszków. Przez trzynaście lat, od 1995 roku do 2007 roku, co roku przyjeżdżała do Pruszkowa na dwa tygodnie - przeważnie w maju - grupa dziesięciorga uczniów wraz z czterema wychowawcami. Inicjatorem przedsięwzięcia i kierownikiem projektu od początku był nauczyciel religii, pastor Gerhard Voss, członek zarządu KJR Esslingen. Pracami budowlanymi kierował Peter Hamann, nauczyciel przedmiotów fachowych w Nürtingen. Z pruszkowskiej strony za każdym razem w pracach uczestniczyło dwanaścioro uczniów pod opieką zmieniających się nauczycieli. Uroczystość zamknięcia projektu i pożegnania grupy niemieckiej odbyła się 25 czerwca 2007 r.; pastor Gerhard Voss przekazał klucze do budynku prezydentowi Pruszkowa Janowi Starzyńskiemu. To wydarzenie zaszczycił swą obecnością naczelny rabin Polski Michael Schudrich. W tym dniu odsłonięto również tablicę nad uprzednio nieoznakowaną bratnią mogiłą żydowskich żołnierzy, ofiar Września '39.

Kilka tygodni później, pod koniec sierpnia 2007 r., na pruszkowskim kirkucie znowu pojawili się uczniowie, tym razem trzydziestoosobowa grupa ze szkoły RE'UT w Jerozolimie. Izraelczycy pracowali przez dwa dni, wycięli wszystkie krzewy zasłaniające nagrobki oraz oznaczyli zmywalną farbą najbardziej istotne fragmenty inskrypcji, a wszystko to w celu wykonania dokumentacji fotograficznej. Kierujący grupą dr Arie Geiger oświadczył, że wszystkie pruszkowskie nagrobki znajdą się w internetowej bazie danych żydowskiego dziedzictwa.

Mimo niedługiej historii cmentarza oraz stosunkowo niewielkiej liczby pochowanych na nim członków społeczności żydowskiej w Pruszkowie, występują tu zróżnicowane formy nagrobków, zarówno pod względem architektonicznej formy, jak charakteru inskrypcji. Kirkut jest architektoniczną perłą w pejzażu miasta. Jego kulturotwórcza wartość będzie z czasem rosnąć. Należy mieć nadzieję, że znajdą się środki na prace konserwatorskie - przede wszystkim renowację ponad stuletniego muru - oraz inwentaryzację nagrobków. Obiekt ten świetnie się nadaje do urządzenie tutaj ścieżki dydaktycznej, muzeum pod otwartym niebem, dla upowszechniania wiedzy na temat żydowskiego dziedzictwa.

Pod koniec 2010 r. pracownicy Muzeum Historii Żydów Polskich wykonali inwentaryzację zachowanych macew. Spis nagrobków został opublikowany w dziale Pruszków/Wirtualny Cmentarz. Dodatkowe spisy macew można znaleźć na stronach: http://cemetery.jewish.org.pl/list/c_20 oraz http://www.gidonim.com/English/city.asp?city=8

Jesienią 2011 r. został naprawiony mur cmentarza. Prace były możliwe dzięki funduszom przekazanym przez firmę Millennium Logistic Park z siedzibą w Pruszkowie. Obecnie nekropolią społecznie opiekuje się Eugeniusz Kuteń z Kościoła Zielonoświątkowego. Osoby zamierzające odwiedzić cmentarz proszone są o wcześniejszy kontakt telefoniczny: 600 751 292.

tekst: Marian Skwara, K. Bielawski
zdjęcia: K. Bielawski, A. Schwarz
Księgę Pamięci Pruszkowa znajdziesz na witrynie Nowojorskiej Biblioteki Publicznej
Kliknij tu, by obejrzeć amatorski film video, nakręcony na tym cmentarzu