Gmina żydowska w Żelechowie posiadała dwa miejsca pochówku. Najstarszy cmentarz jest oddalony około 70 m na południowy wschód od rynku, znajduje się między ulicami Piłsudskiego, Kościuszki, 15 Pułku Piechoty "Wilków" i Staszica. W jego bezpośrednim sąsiedztwie stała synagoga.

Data założenia nie jest znana - cmentarz powstał prawdopodobnie w pierwszej połowie XVIII w. Był wzmiankowany w dokumencie biskupa krakowskiego Andrzeja Stanisława Kostki Załuskiego z 20 czerwca 1750 r., w którym m.in. zabroniono żelechowskim Żydom "grzebania za dnia z przepychem zmarłych, ustanawiania stróżami kierkutu katolików".

W 1776 r. na cmentarzu spoczął cadyk Aron Hopstein z Żelechowa. Nad jego grobem postawiono ohel. Na początku XIX w. (według różnych źródeł w 1801 lub 1802 r.) władze kierując się względami sanitarnymi nakazały gminie żydowskiej zaprzestanie użytkowania cmentarza przy synagodze i zorganizowania nowego miejsca pochówku poza terenem zabudowanym.

Prawdopodobnie podczas drugiej wojny światowej doszło do dewastacji cmentarza. Po 1945 r. rozebrano synagogę i splantowano cały teren, urządzając na nim park miejski. Około 2011 r. władze Żelechowa urządziły w nim plac zabaw i ustawiły kamienną płytę upamiętniającą synagogę.

Wszelkie naziemne ślady cmentarza uległy zatarciu. Granice są nieczytelne, teren jest nieogrodzony. Brak informacji o statusie własnościowym. Obiekt nie posiada Karty Cmentarza, nie jest wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego.

Drugi cmentarz żydowski w Żelechowie jest oddalony około 470 m na południowy zachód od rynku, znajduje się na wzniesieniu pomiędzy ulicami Reymonta, Brzóski, Bema i Chłopickiego, zajmuje działkę o powierzchni 2,1315 ha.

Cmentarz powstał około 1802 r. W kolejnych dekadach jego powierzchnia była powiększana, przy wejściu znajdował się dom przedpogrzebowy. Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu chowano osoby zmarłe i zabite w getcie, na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji.

Rodzina przy macewie z polichromią (źródło: Księga Pamięci Żelechowa)

W 1942 r. na cmentarzu odbyło się tzw. czarne wesele, które według ludowych wierzeń miało powstrzymać epidemię tyfusu w getcie. W tym czasie rozpoczęła się dewastacja cmentarza.

Postawiono urządzić ślub na cmentarzu. Był to stary zwyczaj z czasów zaraz. W tym samym czasie zamierzano też pogrzebać zniszczone święte księgi z domu modlitwy. Szukano odpowiedniej pary. Niełatwo było znaleźć chętnych. Po wielu poszukiwaniach znaleziono pana młodego - Motele, syna Mosze Bejgera. Panną została Chawele, córka Sory i Welwela Judkesa, stara panna w wieku ponad pięćdziesięciu lat. Para zgodziła na ślub i miejsce jego udzielenia pod warunkiem, że zostaną zapewnione im stroje. Natychmiast dostarczono im dwie pary chodaków, a gmina kupiła dla nich trochę materiału na ubranie. [...] Zaprowadzono parę pod chupę na cmentarzu. Orszakowi, za którym na wozach wieziono zniszczone święte księgi, towarzyszył rabin, jego dzieci, uczeni w Torze i niemal wszyscy mieszkańcy żelechowskiego getta. Przygrywali muzycy, ale melodia była bardzo gorzka. Na cmentarzu najpierw pogrzebano księgi, a następnie udzielono ślubu, z zachowaniem całego rytuału. Ceremonię prowadził rabin. W intencji zażegnania epidemii odmówiono modlitwy, wznosząc na koniec okrzyk "Mazel Tow!". Parę poprowadzono do sali weselnej w siedzibie Judenratu. Żydowska policja pilnowała porządku. Wydano wspaniałe przyjęcie [...]. Tak świętowaliśmy cmentarny ślub, który miał uchronić Żydów od tyfusu.

Przypuszczalnie jednymi z ostatnich pochowanych byli Salomon Epner i Perla Fajgezucht, zamordowani w Żelechowie wiosną 1945 r. Na cmentarz przenoszono także ekshumowane ciała osób zabitych w czasie wojny i pochowanych w różnych miejscach. Jeden z takich pochówków odbył się 29 maja 1947 roku. Ekshumowano wtedy "trzy kobiety z rodziny Popowskich: Fajgę i dwie córki, których pozostałe resztki złożono w specjalnej skrzyni i pochowano na ich życzenie sprzed śmierci obok matki. Następnie dokonano odgrzebania zbiorowej mogiły rodziny Gudyk - Goldenwajnów w liczbie 11 osób obok stawów dworskich. Ciała były już po procesie rozkładowym, spotykało się jeszcze resztki ciała w okolicy żeber. W tym samym położeniu odkopano jeszcze zwłoki nieznanego nazwiska. Nieco dalej, 15 metrów od niej, tak samo nieznanych nazwisk dwie osoby. W końcu dokonano ekshumacji odosobnionej mogiły przy ul. Reymonta, w ogródku Zielińskiego - kuśnierza Szlomy Hepnera. Wszystkich pogrzebano na cmentarzu żydowskim".

W kolejnych dekadach obiekt ulegał destrukcji. W latach 1960-1964 ogrodzono działkę o powierzchni 1,23 ha. W 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej wyraził zgodę na zamknięcie cmentarza i przeznaczenie jego części na inny cel. W 1980 r. władze planowały przekazać fragment cmentarza na budowę osiedla. W północnym narożniku urządzono przepompownię gazu.

W 2014 r. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego we współpracy z rabinem Chaimem Hopsteinem i Mosesem Hirschlerem zbudowała nowe ogrodzenie i zainstalowała tablicę informacyjną.

Na cmentarzu znajduje się około 150 nagrobków, w tym ustawione w 2015 r. macewy cadyków Aharona ha-Kohena i Arie Hofsteina. Planowana jest budowa ohelu.

Brak danych o statusie własnościowym. Obiekt jest wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków nieruchomych.

Tekst & zdjecia: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/55, Decyzje o zamknięciu i przeznaczeniu ich na inny cel
w województwie warszawskim.
AP w Siedlcach, Urząd Wojewódzki w Siedlcach, sygn. 1403/1521, Cmentarz żydowski w Żelechowie.
"Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej" z 20.06.1945.
Skibińska A., Powroty ocalałych, [w:] Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Warszawa 2007.
Szymczak G., 1000 dat z historii Żelechowa i okolic. Rozdział 6. XVIII wiek, [online] http://web.archive.org/web/20160809125742/http://www.gszymczakdom.republika.pl/rozdzial6.zip [dostęp: 25.04.2021].
Wodziński M., Chasydzki szlak Mazowsza, [Warszawa 2020].